Theo sử liệu, Hoá Sơn xưa còn được gọi với cái tên là Thung lũng Ma Rai. Đây là vùng đất có địa hình hiểm trở, xung quanh là núi đá vôi dựng đứng. Cuối năm 1885, vua Hàm Nghi cùng các tướng sĩ đến đây dựng căn cứ lãnh đạo phong trào Cần Vương chống thực dân Pháp. Trong thời kỳ này, Minh Hóa trở thành đại bản doanh và trung tâm kháng chiến của Phong trào Cần Vương kháng chiến tại đất Quảng Bình. Mới đây, căn cứ kháng chiến này đã được công nhận là di tích của quốc gia.
Căn cứ kháng chiến được Quảng Bình công nhận di tích
Xã Hóa Sơn là nơi vua Hàm Nghi đặt căn cứ kháng chiến năm 1885. Nơi đây được tỉnh Quảng Bình công nhận di tích lịch sử. Tối 25/4, tại thị trấn Quy Đạt, huyện Minh Hóa, trong khuôn khổ lễ khai mạc Hội rằm tháng 3, UBND tỉnh Quảng Bình trao quyết định xếp hạng di tích cấp tỉnh cho căn cứ kháng chiến của vua Hàm Nghi. Căn cứ hiện nằm ở xã Hóa Sơn.
UBND huyện Minh Hóa, xã Hóa Sơn, Sở Văn hóa và Thể thao Quảng Bình thực hiện quyền quản lý Nhà nước đối với di tích lịch sử nói trên theo đúng quy định của pháp luật. Tỉnh nghiêm cấm mọi hoạt động xây dựng, khai thác ở những khu vực đã được khoanh vùng bảo vệ.
Ông Đinh Văn Lĩnh, Phó chủ tịch huyện Minh Hóa, cho biết huyện này đã lập quy hoạch tổng thể. Hiện đang lập quy hoạch chi tiết khu di tích lịch sử căn cứ kháng chiến vua Hàm Nghi. Dự kiến huyện dành quỹ đất 200 m2 để làm đền thờ vua. Việc được công nhận di tích lịch sử giúp huyện Minh Hóa dễ dàng kêu gọi đầu tư, phát triển du lịch. Để tăng thu nhập cho người dân và địa phương. Huyện đang khảo sát những dấu tích nơi vua Hàm Nghi từng đặt chân đến. Nhằm lên kế hoạch bảo vệ. Trước mắt là khu vườn vua ở tại thôn Đặng Hóa và eo Lập Cập.
Vua Hàm Nghi chọn Hoá Sơn làm căn cứ chống giặc
Hàm Nghi là vị hoàng đế thứ tám của nhà Nguyễn; triều đại phong kiến cuối cùng trong lịch sử Việt Nam. Là em trai của vua Kiến Phúc, năm 1884 Hàm Nghi được các phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết đưa lên ngôi ở tuổi 13. Sau khi cuộc phản công tại kinh thành Huế thất bại năm 1885, Tôn Thất Thuyết đưa ông ra ngoài. Sau đó phát chiếu Cần Vương chống thực dân Pháp.
Tháng 11/1885, vua Hàm Nghi đặt chân đến vùng Hóa Sơn. Biến nơi đây thành căn cứ kháng chiến chống Pháp trong 3 tháng. Hóa Sơn là thung lũng dài khoảng 10 km theo hướng đông tây. Rộng 1-2 km, bốn bề bao quanh bởi núi đá vôi. Muốn vào thung lũng này, phương tiện phải qua đèo Ông Đùng và eo Lập Cập. Vùng này rộng, rừng núi hoang vu, dân cư thưa thớt nhưng lại quá nghèo. Nếu giặc bao vây chặn mất đường eo Lập Cập thì người ở trong khó liên hệ được bên ngoài để mở rộng. Vì thế sau 3 tháng trú đóng, đầu năm 1886, nhà vua rút quân đi vùng khác.
Hiện, ở xã Hóa Sơn còn một số vết tích của vua Hàm Nghi như cây thị, cây cọ trong khu vườn vua Hàm Nghi từng ở. Eo Lập Cập được mở rộng để người dân thuận lợi đi lại.
